سورة الاحزاب هفتاد و سه آیت است، و هزار و دویست و هشتاد کلمه و پنج هزار و هفتصد و نود و شش حرف. جمله بمدینه فرود آمد، مگر دو آیت بقول بعضى از مفسران و ذلک قوله یا أیها النبی إنا أرْسلْناک شاهدا و مبشرا و نذیرا الى آخر الآیتین.
و درین سوره دو آیت منسوخ است یکى و لا تطع الْکافرین و الْمنافقین و دعْ أذاهمْ نسخ منها و دعْ أذاهمْ بآیة السیف. دیگر آیت لا یحل لک النساء منْ بعْد نسخت بقوله یا أیها النبی إنا أحْللْنا لک أزْواجک. و عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة الاحزاب و علمها اهله و ما ملکت یمینه اعطى الامان من عذاب القبر».
قوله یا أیها النبی اتق الله یأتى فى القرآن الامر بالتقوى کثیرا لتعظیم ما بعده من امر او نهى، کقوله اتقوا الله و ذروا ما بقی من الربا، اتقوا الله و قولوا قوْلا سدیدا، اتقوا الله و آمنوا برسوله، و قول لوط: فاتقوا الله و لا تخْزون فی ضیْفی. سبب نزول این آیت آن بود که ابو سفیان بن حرب و عکرمة بن ابى جهل و ابو الاعور السلمى از مکه برخاستند و بمدینه رفتند بعد از واقعه اخدود. در مدینه بسراى عبد الله ابى منافق فروآمدند، و از رسول خدا درخواستند تا ایشان را امان دهد و با وى سخن گویند. رسول ایشان را امان، داد ایشان برخاستند و بحضرت مصطفى (ص) آمدند و با ایشان عبد الله بن سعد بن ابى سرح بود و طعمة بن ابیرق و عمر خطاب در آن مجلس حاضر بود. ایشان گفتند: یا محمد! ارفض ذکر آلهتنا اللات و العزى و المناة و قل ان لها شفاعة لمن عبدها و ندعک و ربک. این سخن بر رسول خدا صعب آمد و دشخوار، عمر گفت: یا رسول الله دستورى ده تا ایشان را هلاک کنم و پشت زمین ازیشان پاک کنم. رسول الله فرمود یا عمر آهسته باش که من ایشان را امان دادهام.
پس عمر گفت برخیزید از حضرت نبوت که شما را در لعنت خدا آید و غضب او. پس رسول عمر را فرمود تا ایشان را از مدینه بیرون کند. آن ساعت جبرئیل فرو آمد و آیت آورد: یا أیها النبی اتق الله و لا تنقض العهد الذى بینک و بینهم و لا تطع الْکافرین من اهل مکة یعنى ابا سفیان و عکرمه و ابا الاعور و الْمنافقین من اهل المدینة یعنى عبد الله بن ابى و عبد الله بن سعد ابن ابى سرح و طعمة ابن ابیرق. و معنى اتق الله اى اثبت على التقوى و دم علیها، کقوله یا أیها الذین آمنوا آمنوا و کالرجل یقول لغیره و هو قائم: قم هاهنا. اى اثبت قائما، و قیل الخطاب مع النبی (ص) و المراد به هو و امته، بدلیل قوله: إن الله کان بما تعْملون خبیرا ذکره بالجمع. و قیل و لا تطع الْکافرین و الْمنافقین فیما یسئلونک من الرفق بهم و لا فى غیره. و قیل و لا تطعهم فیما یسئلونک من ابعاد الفقراء عنک لیجالسوک إن الله کان علیما بما یکون قبل کونه حکیما بخلقه قبل خلقه. و قیل: علیم بما یضمرونه من الخلف و الغدر و بما یضمره الفقراء من الایمان و الحق.
حکیم فى نهیه ایاکم عن طاعتهم و مذاهبهم.
و اتبعْ ما یوحى إلیْک منْ ربک إن الله کان بما تعْملون خبیرا قرأ ابو عمرو یعملون بصیرا بالیاء فیهما و الباقون بالتاء.
و توکلْ على الله ثق به فى جمیع امورک و لا تتکل على غیره فى جمیع اسبابک و لا تخف الکفار.
و کفى بالله وکیلا اى اکتف به وکیلا، اى حافظا لک، کفیلا برزقک، و دخلت الباء لانه بمعنى الامر و ان کان فى لفظ الخبر.
ما جعل الله لرجل منْ قلْبیْن فی جوْفه این آیت در شأن مردى فرو آمد نام وى ابو معمر الفهرى، او را ذو القلبین میگفتند از بهر آن که دعوى میکرد که: فى صدرى قلبان، اعقل بهما افضل مما یعقل محمد بقلبه. گفت در بر و سینه من دو دل نهادهاند تا دانش و دریافت من بیش از دریافت محمد باشد. روز بدر چون هزیمت بر مشرکان افتاد، بو سفیان او را دید یک تا نعلین در دست و یک تا در پاى بهزیمت میشد، بو سفیان گفت: یا ابا معمر این چه حالست که نعلین تایى در دست دارى و تایى در پاى؟ گفت: من خود ندانستهام که چه میکنم پنداشتم نعلین در پاى دارم. بو سفیان گفت: اگر ترا بدو دل دریافت بودى این حال بر تو پوشیده نگشتى. زهرى گفت و مقاتل، که این مثلى است که رب العالمین زد در حق کسى که زن خویش را ظهار کند گوید. «انت على کظهر امى» و پسر خوانده که نسبت و اغیر پدر کند. میگوید چنانک مردى را دو دل نتواند بود زن مظاهر مادر وى نتواند بود، تا او را دو مادر بود، و نه یک فرزند را بدو پدر نسبت کنند تا او را دو پدر بود، اینست که رب العالمین فرمود: و ما جعل أزْواجکم اللائی تظاهرون منْهن أمهاتکمْ طلاق اهل جاهلیت این بود که با زن خویش میگفتند: «انت على کظهر امى»، چون اسلام آمد و شریعت راست، رب العالمین، آن را کفارت و تحله پدید کرد و شرع آن را ظهار نام نهاد. و معنى آنست که ما جعل نساءکم اللائى تظاهرون منهن فى التحریم کامهاتکم و لکنه منکر و زور، و فیه کفارة نذکرها فى سورة المجادلة ان شاء الله. قرأ ابو عمرو و ابو جعفر و ورش عن نافع «اللائى» هاهنا و فى سورة المجادلة باشمام الیاء غیر مهموز. و قرأ ابن کثیر و یعقوب عن نافع بهمزة مختلسة بغیر یاء و قرأ الباقون، و هم اهل الکوفة و الشام، بالمد و الهمز و اثبات الیاء و کلها لغات معروفة. «تظاهرون» بفتح التاء و الهاء و تشدید الظاء قراءة ابن عامر و بفتح التاء و الهاء و تخفیف الظاء قراءة حمزة و الکسائى و بضم التاء و تخفیف الظاء و کسر الهاء قراءة عاصم، و قرأ اهل الحجاز و البصرة تظهرون بفتح التاء و تشدید الظاء و الهاء بغیر الف، و الکل بمعنى واحد یقال ظاهر من امرأته و تظاهر و اظاهر و اظهر، اذا قال لها انت على کظهر امى.
و ما جعل أدْعیاءکمْ أبْناءکمْ الدعى من تبنیته و ادعیته ابنا. و ذلک ان الرجل فى الجاهلیة کان یتبنى الرجل فیجعله کالابن المولود، و کانوا یورثون الادعیآء میراث الأبناء.
فابطل الله تعالى ذلک. قال مجاهد: نزلت الآیة فى زید بن حارثة و کان زید من بطن من کنانة سبى فى صغره، فصار عبدا للخدیجة، فوهبته لرسول الله (ص) فاعتقه و تبناه قبل الوحى و کان یقال له زید النبی و آخى بینه و بین حمزة بن عبد المطلب. فلما تزوج النبی (ص) زینب بنت جحش و کان تحت زید بن حارثة، قال المنافقون تزوج محمد امرأة ابنه و هو ینهى الناس عن ذلک فانزل الله تعالى هذه الایه و نسخ التبنی.
ذلکمْ قوْلکمْ بأفْواهکمْ، لا حقیقة له. یعنى قولهم زید بن محمد و ادعاء نسب لا حقیقة له.
و الله یقول الْحق اى یقول ما یجب ان یقال و قیل: معناه ما یقوله الله هو الحق، الواجب الذى من عدل عنه خالف الحق.
و هو یهْدی السبیل اى و هو یرشد الصحاب للصواب.
ادْعوهمْ لآبائهمْ، تقول العرب فلان یدعى لفلان یعنى ینسب الیه، و وقوع اللام هاهنا للاستحقاق، و کان ابن عمر یقول: ما کنا ندعوا زید بن حارثة الا زید بن محمد حتى نزل القرآن ادْعوهمْ لآبائهمْ.
هو أقْسط عنْد الله اى اعدل و اصدق من دعائکم ایاهم لغیر آبائهم.
فإنْ لمْ تعْلموا آباءهمْ فإخْوانکمْ فی الدین معناه: اذا لم تعرفوا ابا حرا فقولوا هو اخونا فى الدین و موالیکمْ اذا کانوا معتقین و لیسوا بنیکم، و قیل موالیکم اى بنو اعمامکم فان للدین لحمة کلحمة النسب، و قیل: انه من الموالاة و المحبة، اى فقولوا انه ولینا و من اولیائنا.
و لیْس علیْکمْ جناح فیما أخْطأْتمْ به اى سهوتم فنسیتم الى غیر ابیه.
و لکنْ ما تعمدتْ قلوبکمْ، و لکن الجناح فیما تعمدت قلوبکم الخطاء ما کان قبل النهى فاما ما کان بعد النهى و البیان فهو عمد. قال الزجاج: معناه: لا جناح علیکم فیما اخطأتم به من بادرة کلام تخرج من الفم، فتقول یا بنى، و لکن الجناح علیکم فیما تعمدت قلوبکم فقصدتم النسبة الى غیر ابیه و هو یعلم، فالجنة علیه حرام.
و کان الله غفورا للمخطى رحیما فى رخصته. و سمع عمر بن الخطاب رجلا یقول: اللهم اغفر خطایاى. فقال: ابن آدم استغفر للعمد، فاما الخطاء فقد تجاوز لک عنه النبی أوْلى بالْموْمنین منْ أنْفسهمْ معنى اولى اقرب و احق للصواب، و قیل معناه: حکمه انفذ علیکم من حکمهم على انفسهم. و قیل: هو اولى و احق بتدبیر المومنین فى امور دینهم و دنیاهم منهم بتدبیر انفسهم فاذا رأى احدهم لنفسه رأیا و رأى النبی (ص) له خلاف ذلک، فالاولى ان یترک رأى نفسه و یتبع ما رآه النبی (ص) له، لان ذلک املج للعامة و ابعد من الفساد و قیل لان انفسهم تدعوهم الى ما فیه هلاکهم و النبی یدعوهم الى ما فیه نجاتهم.
و قیل سبب نزول هذه الآیة ان رسول الله (ص) لما اراد غزوة تبوک و امر الناس بالخروج، قال قوم: نستأذن آباءنا و امهاتنا فانزل الله سبحانه النبی أوْلى بالْموْمنین منْ أنْفسهمْ یعنى من آبائهم و امهاتهم و قیل: النبی اولى بالمومنین من انفسهم اى من بعضهم ببعض فى نفوذ حکمه علیهم و وجوب طاعته علیهم. و عن ابى هریره: ان النبی (ص) قال ما من مومن الا و انا اولى به فى الدنیا و الآخرة اقروا ان شئتم النبی اولى بالمومنین من انفسهم فایما مومن مات و ترک مالا فلیرثه عصبته من کانوا و من ترک دینا او ضیاعا فلیأتنى فانا مولاه.
و أزْواجه أمهاتهمْ یعنى هن امهات المومنین فى تعظیم حقهن و تحریم نکاحهن، على التابید، لا فى النظر الیهن و الخلوة بهن، فانه حرام فى حقهن کما فى حق الاجانب. قال الله تعالى: و إذا سألْتموهن متاعا فسْئلوهن منْ وراء حجاب، و لا یقال لبناتهن اخوات المومنین و لا لاخوانهن و اخواتهن اخوال المومنین و خالاتهم.
قال الشافعى تزوج الزبیر أسماء بنت ابى بکر و هى اخت ام المومنین و لم یقل هى خالة المومنین. و اختلفوا فى انهن هل کن امهات النساء المومنات؟ قیل کن امهات المومنین و المومنات جمیعا و قیل: کن امهات المومنین دون المومنات.
روى الشعبى عن مسروق: ان امراة قالت لعایشة: «یا امة، فقالت: لست لک بام، انما انا ام رجالکن. فبان بهذا ان معنى الآیة تحریم نکاحهن.
و أولوا الْأرْحام بعْضهمْ أوْلى ببعْض یعنى فى المیراث. قال قتادة: کان المسلمون یتوارثون بالهجرة و قال الکلبى: آخى رسول الله (ص) بین الناس، فکان یواخى بین رجلین فاذا مات احدهما ورثه الآخر دون عصبته، حتى نزلت هذه الآیة و أولوا الْأرْحام بعْضهمْ أوْلى ببعْض فی کتاب الله اى فى حکم الله من الْموْمنین الذین آخى رسول الله (ص) بینهم و الْمهاجرین یعنى ذوو القربات بعضهم اولى بمیراث بعض من ان یرثوا بالایمان و الهجرة، فنسخت هذه الآیة الموارثة بالمواخاة و الهجرة و صارت بالقرابة.
إلا أنْ تفْعلوا إلى أوْلیائکمْ معْروفا اراد بالمعروف الوصیة و المعنى الا ان توصوا لمن لیس لکم بوارث من المومنین، بما یجوز لکم الوصیة به من اموالکم فیکون ذلک معروفا من الامر جائزا فى الدین، و قوله: إلا أنْ تفْعلوا لیس هذا استثناء من الکلام الاول انما معناه لکن اى لکن فعلکم الى اولیائکم معروفا جائز فى الشرع «کان ذلک» اى کان الذى ذکرت من ان اولى الارحام بعضهم اولى ببعض فی الْکتاب فى اللوح المحفوظ مسْطورا مکتوبا و قیل اراد بالآیة اثبات المیراث بالایمان و الهجرة یعنى اولوا الارحام من المومنین و المهاجرین بعضهم اولى ببعض اى لا توارث بین المسلم و الکافر و لا بین المهاجر و غیر المهاجر، إلا أنْ تفْعلوا إلى أوْلیائکمْ معْروفا فالمراد بالأولیاء هم الاقارب من غیر المسلمین. اى الا ان توصوا لذوى قرابتکم بشىء و ان کانوا من غیر اهل الایمان و الهجرة. قال محمد بن الحنفیة: هذه الآیة اجازة للوصیة للذمى. کان ذلک فی الْکتاب مسْطورا، یعنى فى التوریة مسطورا، اذا نزل رجل بقوم من اهل دینه فعلیهم ان یکرموه و یواسوه و میراثه لذوى قرابته، و قیل کان ذلک فی الْکتاب مسْطورا یعنى فى دین الله موجبا. و فى بعض القراءة کان ذلک عند الله مکتوبا.
و إذْ أخذْنا یعنى و اذکر اذا اخذنا. من النبیین میثاقهمْ یعنى اخذ الله عهد الانبیاء علیهم السلام عند تحمیلهم الرسالة على الوفاء بما حملوا من تبلیغ الرسالات و أداء الامانات و تصدیق بعضهم بعضا و ایمانهم بسائرهم و تبشیر بعضهم ببعض. اخذ على نوح ان یبشر بابراهیم و على ابرهیم ان یبشر بموسى و من موسى بعیسى و من عیسى بمحمد علیه الصلاة و السلام و ذلک على لسان جبرئیل (ع). و استخلص موسى باسماعه کلامه بلا واسطة و اخذ المیثاق من محمد (ص) لیلة المعراج بلا واسطة، و کان له زیادة حال بان کان مع سماع الخطاب کشف الرویة. قال مقاتل: اخذ میثاقهم على ان یعبدوا الله و یدعوا الى عبادة الله و یصدق بعضهم بعضا و ینصحوا لقومهم، و خص هولاء الخمسة بالذکر من بین النبیین لانهم اصحاب الکتب و الشرائع و اولوا العزم من الرسل و قدم نبینا (ص) فى الذکر لقوله (ص): کنت اول النبیین فى الخلق و آخرهم فى البعث.
و أخذْنا منْهمْ میثاقا غلیظا اى عهدا شدیدا على الوفاء بما حملوا و ذلک حین اخرجهم من ظهر آدم کالذر و انطقهم.
لیسْئل الصادقین یقول اخذ میثاقهم لیسْئل الصادقین عنْ صدْقهمْ یعنى عن مبلغین عن بلاغهم مثل قوله عز و جل یوْم یجْمع الله الرسل فیقول ما ذا أجبْتمْ و کقوله لعیسى أ أنْت قلْت للناس، و الحکمة فى سوالهم مع علمه انهم، صادقون تبکیت الکفار الذین ارسلوا الیهم، و قیل لیسْئل الصادقین عن عملهم لله عز و جل، و قیل لیسئل القائلین لا إله إلا الله عن صدق قولهم، اى یطالبهم بصدق هذه الکلمة هل قالوها عن علم منهم او قالوها على وجه الغفلة و السهو و الجهل؟ و هل اتوا بها خالصا لله ام لغیر الله.
و أعد للْکافرین عذابا ألیما اى مولما و هو عذاب النار.